Sükûnet Köleliği / İzm Zincirlerinde Tutsak Zihinler

“Zincirler bazen bileklerde değil, düşüncelerin bağrındadır; bazen kırılması gereken şey demir değil, dildir.” — A.Y.

Giriş: İdeolojilerin Sihri ve Sefaleti

Tarih, daima bir inancın, bir sistemin ya da bir "izm"in peşinden giden kalabalıkların çığlıklarıyla yazıldı. Dünyanın her köşesinde, farklı zamanlarda ama benzer çıkışlarla ortaya çıkan ideolojiler, insanoğlunun kaderine yön verdi. Bu ideolojiler bazen bir kurtuluş hayaliyle, bazen de bir düşmana karşı savaş ilan ederek güç kazandı. Fakat fark edilmeyen şudur: Her ideoloji, belli bir noktadan sonra kendi mitolojisini yaratır ve o mitoloji, sorgulanamaz bir hakikate dönüşür. Bugün "izm" son ekli her ideoloji, bir dünya görüşü olmaktan çıkıp, mutlak doğrular dinine dönüşmüştür. Birey, bir ideolojiyle ilk karşılaştığında sanki bir kılıf bulmuş gibi hisseder. Ona bir kimlik, bir yön, bir aidiyet sunar. Fakat zamanla bu kılıf daralır; nefes alamaz hale gelir. Düşünce, yerini şablonlara, duygu yerini sloganlara, ruh ise yerini etiketlere bırakır. "Ben kimim?" sorusunun yerini "Ben hangi tarafım?" alır. İnsani olan, izmler arasında ezilir. Böylece ırkçılıklar, mezhepçilik, kutuplaşma ve düşmanlık, modern dünyanın yeni putları olur.

19. yüzyılda ortaya çıkan ideolojiler, ağırlıkla siyasal ve iktisadi boyutta tezahür ederken, 20. yüzyılda kültürel, sosyal ve bireysel alanlara da sirayet etti. Artık bir "izm" sadece bir partiye oy vermek, bir iktisadi sistemi savunmak değil; bir yaşam tarzı, bir giyim biçimi, bir türlü kahkaha atma tarzı dahi haline geldi. Kapitalizm sadece bir ekonomi sistemi olmaktan çıktı; tüketme şekli, gösteri hali ve hatta dua etme tarzına kadar nüfuz etti. İdeolojilerin bu yayılmacı niteliği, bireyin zihinsel alanının daralmasına sebep oldu. Artık insanlar neye inandıklarını değil, hangi "taraf" olduklarını anlatır hale geldi. İnancın yerini ideoloji, ilkenin yerini propagandist sloganlar aldı. En tehlikelisi ise, bu düşüşün olağanlaşması, alışılmış hale gelmesidir. Böylece "sükûnet köleliği" başladı: Bağırmak yok, sorgulamak yok, yalnızca razı olmak var.

Sıradan görünen, ama içten içe kör bir hiyerarşiyi yüreğinde taşıyan bu izmler, bireyin kendi öz-benliğine yabancılaşmasına neden oldu. Kendi gözüyle dünyaya bakamayan insan, izmin penceresinden baktığında sadece önceden belirlenmiş anlamları tekrarlayabildi. Oysa düşünmek, izmlerin ötesine geçmeyi gerektirirdi. Kültür endüstrisi, medya, eğitim sistemi ve hatta din kurumları bile izmlerin yeniden üretildiği alanlara dönüştü. Artık okul sadece bilgi değil, ideolojik pozisyon da öğretiyor; cami, kilise ya da tapınak sadece ibadet değil, politik aidiyet de kodluyor. Bu derin çok katmanlı yapı içinde insan, neyi neden savunduğunu unuttuğunda, izmler yeniden zincir haline geliyor.

Bugün, ister Batı'nın görüntülü serbestliğini al, ister Doğu'nun kolektif cemaat çekirdeğini... Hepsinde bir ideolojik duvar seni karşılar. Çünkü modern toplumun en büyük silahı, seni sana yabancılaştırmasıdır. Bu nedenle, "izm zincirleri" sadece siyasal ya da ekonomik bir boyut değil, aynı zamanda ruhsal ve varoluşsal bir kapanmadır. Bu denemede, ideolojilerin tarihsel gelişimiyle birlikte, nasıl birer tüketim nesnesine dönüştüğünü; insanları sosyal, siyasal, dinsel, kültürel ve ekonomik açıdan nasıl tükettiğini; söylemlerini nasıl kutsallaştırdığını; ve nihayetinde nasıl bir "sükûnet köleliği"ne yol açtığını, sizlere derinliklere çok girmeden ve akademik bir kavrayışla ortaya koyacağım.

-------------------------------------

1. İdeolojilerin Tarihsel Gelişimi ve Kolektif Kandırmaca

İdeolojilerin kökeni, düşüncenin sistematikleştiği ve bireyin, içinde bulunduğu toplumsal yapıyı anlamlandırmaya çalıştığı dönemlere kadar uzanır. Antik Yunan'dan itibaren felsefenin temel sorusu olan "iyi toplum nedir?" arayışı, sonradan modern ideolojilerin doğuşuna zemin hazırlamıştır. Ancak bu arayış modern çağda farklı bir biçime bürünmüş; sorgulayan değil, inandıran sistemler üretmeye başlamıştır. 18. yüzyıl Aydınlanması ile bireyin aklı kutsanırken, aynı süreçte ideolojiler de "yeni inanç sistemleri" hâline gelmiştir. Fransız Devrimi ile birlikte ideoloji, artık sadece düşünsel bir uğraş değil, halkları sürükleyen bir siyasal enerjiydi. Liberalizm ve milliyetçilik bu dönemin doğrudan ürünleriydi. Hemen ardından sosyalizm, Marksizm, anarşizm gibi karşıt ideolojiler sahneye çıktı. 20. yüzyılda faşizm, komünizm ve liberal kapitalizm arasında kıyasıya bir hegemonya savaşı yaşandı. Ancak bu savaşın ortasında, bireylerin neye inandığını değil, kimin çıkarına inandığını sorgulamak giderek zorlaştı.

İdeolojiler başlangıçta bir özgürlük vaadiyle ortaya çıktı. Her biri bir zulme, bir eşitsizliğe ya da bir tahakküme karşı durduğunu iddia etti. Ancak zamanla bu vaatler, kendi içlerinde totaliter yapılar doğurdu. Örneğin, proletarya diktatörlüğü olarak başlayan Sovyet Marksizmi, sonunda bireyin ruhunu ezen bir devlet aygıtına dönüştü. Keza özgürlük adına ortaya çıkan liberalizm, 21. yüzyılda bireyin sadece bir tüketici kimliğiyle anıldığı bir piyasa köleliğini meşrulaştırdı. Bu dönüşüm süreci, aslında bir tür "kolektif kandırmaca"dır. İnsanlar bir fikir adına harekete geçerken, o fikrin hangi sınıfın, hangi çıkarın, hangi yapının işine yaradığını çoğu zaman fark etmez. Çünkü ideolojiler, soyut anlamlar üzerinden somut iktidarlar kurar. Sözcükler silah olur, sloganlar kalkan; hakikat ise artık kimin daha çok bağırdığıyla ölçülür. Bu süreçte bireyin düşünme kapasitesi değil, aidiyet duygusu yüceltilir.

Kolektif kandırmaca, sadece devletler tarafından değil, halkın kendi eliyle de yeniden üretilir. Bir ideolojiye gönülden bağlanan birey, zamanla kendi düşünce zincirini oluşturur. O zincir, çevresine de dolanır; ailesine, çocuklarına, öğrencilerine... Böylece ideoloji yalnızca bir sistem değil, bir nesiller arası aktarım aracına dönüşür. Bu aktarım süreci çoğu zaman sorgulamadan, hatta düşünmeden yapılır. Günümüzde medyanın, dijital propagandanın ve sosyal ağların etkisiyle bu kandırmaca çok daha sofistike bir biçim almıştır. Bir kişi, hangi izme maruz kaldığını çoğu zaman fark etmeden onun söylemlerini tekrarlar. Mesela, "özgürlük" diyerek pazarlanan bir sosyal medya uygulaması, aslında bireyin tüm verilerini sömüren ve onun mahremiyetini çalan bir gözetim mekanizmasıdır. Ancak bu gerçek, ideolojik parlatmalarla görünmez kılınır. Böylece modern birey, artık zincirlerini bileklerinde değil, dilinde, zihninde, ekranında taşır. Ve ironik olan şudur ki; kendini en özgür sandığı an, aslında en derin ideolojik kontrol altındadır. Bu kontrol, fiziki baskıdan çok daha güçlü bir sükûnettir: İnsan kendini sorgulamadan tekrar ederken, sisteme tam da onun istediği türden bir sadakat gösterir.

---------------------------

2. İzm Zincirleriyle Oluşan Görünmez Hiyerarşiler ve Sessiz İtaat

Görünmez zincirler, modern ideolojilerin en etkili araçlarından biridir. Bu zincirler bireyin bedenine değil, zihnine ve ruhuna dolanır. Artık bir birey, hangi ideolojiye ait olduğunu söylediğinde, onun hiyerarşik konumunu da ilan etmiş olur. Mesela, "ben feministim" ya da "ben milliyetçiyim" demek, sadece bir fikir değil, aynı zamanda bir ahlak pozisyonu ve sosyal konum belirtisidir. Bu durum, görünmeyen bir kast sistemine yol açar. Bu hiyerarşiler, yalnızca siyaset alanında değil, sosyal medya, eğitim, sanat ve akademide de görülür. Hangi izmin daha "ilerici", hangisinin daha "geri" olduğu toplumca ezberlenmiştir. Mesela bir liberal, kendini otomatik olarak bir sosyalistten daha demokratik sayar veyaa bir muhafazakâr, geleneksel değerlere sahip çıktığı için modern yozlaşmadan azade olduğunu sanır. Bu karşılıklı üstünlük illüzyonu, bireyler arasında derin bir sessiz çatışma yaratır.

Sessiz itaatin en belirgin özelliği, bireyin kendi söylemini mutlaklaştırmasıdır. Artık tartışma değil, dogma vardır. Zıt fikirle karşılaşınca öğrenme değil, dışlama başlar. Bu yüzden günümüz toplumlarında farklı ideolojik gruplar arasında gerçek anlamda bir diyalog kurmak neredeyse imkânsızdır. Çünkü herkes kendi hakikatini bağırmakta, fakat kimse duymamaktadır. İtaat, sadece zorla olmaz; bazen özne gönüllü bir şekilde teslim olur. Özellikle genç kuşaklarda sıkça rastlanan bu eğilim, "ait olma arzusu" ile açıklanabilir. Her birey, kendisini bir yere ait hissetmek ister. Bu aitlik ihtiyacı, ideolojilerin sunduğu sadeleştirilmiş ve sloganlaştırılmış dünyalara yönelir. Ancak bu sadelik, düşüncenin ölümüdür.

Görünmez hiyerarşiler çoğu zaman yumuşaktır. Kimse kimseye doğrudan emir vermez; ama herkes, neyi söylemenin "makbul" olduğunu bilir. Üniversitelerde hangi ideolojik görüşlerin alkışlandığı, hangilerinin yuhalandığı açıktır. Bu durum akademik özgürlüğün değil, ideolojik konformizmin bir göstergesidir. İtaat kültürü, zamanla bireyin kendini otosansürle bastırmasına neden olur. Bu içselleştirilmiş sansür, dışarıdan gelen hiçbir baskıya gerek kalmadan işler. İnsan, ne söyleyeceğini değil, ne söylemeyeceğini öğrenir. Bu da eleştirel düşüncenin değil, onay kültürünün egemen olduğu bir toplum doğurur. Sonuç olarak, görünmeyen zincirler insanı sadece sınırlandırmaz; onu şekillendirir, dönüştürür ve sonunda tanınamaz hâle getirir. Sessizce kabullenilen bu zincirler, en tehlikeli kölelik biçimidir. Çünkü kişi kendini özgür sanarak yaşar; oysa her cümlesi, her tercihi çoktan bir izmin filtresinden geçmiştir.

-----------------------------

3. Tüketim Çağında Sosyal, Siyasal, Dinsel, Kültürel ve İktisadi Tüketim

Tüketim, artık sadece maddi bir eylem değil; kimlik, duygu ve ideoloji üretiminin temel aracı hâline gelmiştir. Bu çağda insan sadece bir “tüketici” değildir; neyi tüketeceğiyle nasıl biri olduğunu da tarif eder. Seçtiği kıyafetten okuduğu gazeteye, kullandığı uygulamadan paylaştığı slogana kadar her şey, onun ideolojik kimliğini yansıtır. Böylece tüketim, sadece bir ihtiyaç karşılamak değil; bir tarafa ait olduğunu göstermek, o tarafı yaşamak ve yeniden üretmektir. Sosyal tüketim, bireyin ilişkilerini birer “gösteri” aracına dönüştürür. Dostluklar, aşk ilişkileri, aile bağları bile artık politik tercihlerden bağımsız düşünülemez. İnsanlar sadece neyi savunduklarına göre değil, kiminle gezdiklerine, kimi takip ettiklerine göre yargılanır. Böylece insan ilişkileri tüketim nesnesine dönüşür; bir dostluk “işe yaramıyorsa” sona erdirilir. Bu da bireyin yalnızlaşmasına ve daha çok ideolojiye sığınmasına neden olur.

Siyasal tüketim ise en çok seçim dönemlerinde kendini gösterir. Partiler, liderler ve vaatler birer “ürün” gibi paketlenir. Seçmen, bilinçli bir yurttaş olarak değil, bir “müşteri” gibi davranır. En cazip propagandayı yapan, en çok vaat dağıtan kazanır. Böylece demokrasi, bir yönetim biçimi olmaktan çıkıp, bir reklam yarışına döner. Bu durum, ideolojilerin içini boşaltır; onları yalnızca markalaştırılmış etiketlere indirger. Dinsel tüketim, modern çağın en tartışmalı alanlarından biridir. Din, tarih boyunca hakikat arayışının, varoluşsal anlamın ve toplumsal dayanışmanın kaynağıyken; günümüzde birçok yerde gösteri nesnesine dönüşmüştür. Kutsal metinler pazarlama aracı, ibadet mekânları ise turistik merkez hâline gelir. İnsanlar dini bir yaşam sürmekten çok, dini “giyinir”, “sunum yapar”. Dindarlık, ruhsal bir içsel yolculuktan ziyade, toplumsal bir etiket hâlini alır.

Kültürel tüketim de ideolojilerin temel yakıtıdır. Sanat, müzik, sinema, edebiyat gibi alanlar artık sadece estetik üretim değil, ideolojik yeniden üretim alanlarıdır. Bir film yalnızca eğlendirmez; bir mesaj taşır. Bir müzik yalnızca kulağa hitap etmez; bir kimlik inşa eder. Bu durumda kültür, eleştirel değil; hizalanmış ve işlevselleştirilmiş bir zemine dönüşür. Kültür artık “ne düşündüğünü” değil, “hangi tarafa ait olduğunu” söyler. İktisadi tüketim ise tüm bu ideolojik boyutları kuşatan bir üst yapıdır. Kapitalist düzen, ideolojileri metalaştırır ve pazarlanabilir kılar. Artık her ideolojiye ait tişörtler, sloganlı bardaklar, düşünceye uygun yapay zekâ filtreleri vardır. Bir ideoloji ne kadar çok satılabiliyorsa, o kadar çok görünür olur. Bu da ideolojilerin yalnızca fikir değil, ticari değer olarak görülmesine neden olur. Sonuçta düşünce bile pazarın insafına terk edilir.

Bu çok boyutlu tüketim, insanı yalnızca nesneleştirmez; onun dünyayı anlamlandırma biçimini de kökten dönüştürür. Artık kişi neye inandığını değil, ne tükettiğini konuşur. Düşünce yerini imaja, hakikat yerini algıya bırakır. Bu da bireyin kendiyle kurduğu ilişkiyi parçalar. İnsan, ne olduğunu değil, nasıl göründüğünü önemser. Bu tablo, sükûnet köleliğinin en sofistike biçimidir. Çünkü herkes özgürce seçim yaptığını sanır; fakat aslında seçimler önceden belirlenmiş kategoriler arasında yapılır. Tüketim, görünmez bir emir komuta zinciridir. İnsan neyi sevmesi gerektiğini, neye karşı çıkması gerektiğini, hatta neye inanması gerektiğini pazarın ve ideolojinin belirlediği çerçevede yaşar. Böylece izmler, sadece düşünce zinciri değil, yaşam biçimi zinciri hâline gelir.

--------------------------------------

4. Sınıfsal Uçurumlar, Fakirliğin Meşrulaştırılması ve Ekonomik Tutsaklık

Modern ideolojiler, eşitlikten, adaletten, özgürlükten bahsederken, gerçekte sınıfsal uçurumların derinleşmesine neden olmuşlardır. Kapitalizm, serbest piyasanın özgürlüğü üzerinden bireysel başarıyı kutsarken, fakirliği kişisel başarısızlık olarak tanımlar. Bu yaklaşım, ekonomik tutsaklığı görünmez kılar. İnsanlar yoksullukla değil, yetersizlikle suçlanır. Bu, sistemin sorumluluğunu bireyin sırtına yükleyen bir söylemdir. Sosyalizm ve komünizm gibi ideolojiler, eşitliği sağlamak adına devletin ekonomik gücünü artırmış; ancak zamanla bu güç yeni bir bürokratik sınıf doğurmuştur. Örneğin Sovyetler Birliği’nde, parti üyeleri ile halk arasında büyük ekonomik farklar oluşmuştur. Sözde eşitlikçi sistem, fiiliyatta ayrıcalıklı bir elit zümre yaratmıştır. Bu çelişki, ideolojinin kendini inkârıdır. Bugün küresel düzeyde ekonomik eşitsizlik, tarihsel hiçbir dönemde olmadığı kadar belirgindir. Dünyanın en zengin %1’i, toplam servetin %50’sinden fazlasına sahiptir. Ancak bu gerçek, liberal ideolojinin “herkesin fırsatı eşittir” söylemiyle perdelenir. Bu söylem, yoksulluğun sistematik değil bireysel olduğunu ima eder. Böylece fakirlik doğal, zenginlik ise kutsal kılınır.

Ekonomik tutsaklık sadece maaşlı çalışanın alın teriyle sınırlı değildir. Bugün borç, kredi, dijital abonelik sistemleri, bireyin geleceğini ipotek altına alır. İnsanlar yalnızca bedenleriyle değil, zamanlarıyla ve hayalleriyle sisteme borçlanır. Bu borç, ideolojilerin ekonomik boyutunu derinleştirir: Birey sadece neyi düşündüğüyle değil, ne kadar borçlu olduğuyla biçimlenir. Modern eğitim sistemleri, bu ekonomik yapının yeniden üretildiği en önemli alanlardan biridir. Eğitim, toplumsal eşitliği sağlaması beklenirken, çoğu zaman sınıfsal farklılıkları daha da kalıcı hâle getirir. Çünkü kaliteli eğitime erişim, ekonomik kaynaklarla doğru orantılıdır. Bu durum, fakirliğin kültürel olarak da meşrulaştırılmasına neden olur. Medya ve popüler kültür, fakirliği romantize ederken zenginliği idealize eder. Fakir ama mutlu kahramanlar, zengin ama mutsuz karakterlerle karşılaştırılır. Bu anlatı, sistemin özündeki adaletsizliği değil, bireysel tercihleri sorgular. Oysa gerçek, bu kadar basit değildir. Fakirlik sistematik bir dışlanma biçimidir; ve ideolojiler bu dışlanmayı meşrulaştırmak için hikâyeler üretir.

Ekonomik tutsaklık, bireyin hayal kurma kapasitesini de sınırlar. İnsan artık sadece nasıl geçineceğini değil, ne kadar borçla yaşayabileceğini düşünür. Bu ruh hâli, bireyi edilgenleştirir. Direniş değil, razı olma; umut değil, alışkanlık üretir. İşte bu yüzden sükûnet köleliği, ekonomik zincirlerle birleştiğinde tam bir tahakküm doğurur. Sonuçta sınıfsal uçurumlar sadece gelir farkı değil; yaşam biçimi, eğitim düzeyi, kültürel sermaye farkı olarak da derinleşir. Bu fark, ideolojik söylemlerle perdelenir. Oysa hakikat, görünenden çok daha derindedir: İzm’ler, eşitlikten bahsederken dahi eşitsizliği üretir ve ona meşruiyet kazandırır.

-------------------------

5. Hakikat Rejimleri Olarak İzm’ler: Bireyin Bilinç Kaybı ve Simgesel Ölüm

Modern dünyada hakikat, salt bir gerçeklik meselesi olmaktan çıkmış; bir iktidar, bir anlatı, bir düzen meselesine dönüşmüştür. Foucault'nun "hakikat rejimleri" dediği şey, her çağın kendi ideolojik doğrularını mutlaklaştırmasıdır. Bu doğrular, sorgulanmaz; aksine kutsanır. İzm’ler de bu hakikat rejimlerinin taşıyıcılarıdır. Onlar aracılığıyla düşünce sistemleştirilir, sistem ise birey üzerinde egemenlik kurar. Bir birey, bir izmin içine doğduğu andan itibaren hangi kelimeyi kullanacağını, neye inanacağını, neye öfkeleneceğini, hatta neye güleceğini öğrenir. Bu öğrenme çoğu zaman bilinçli değildir. Medya, okul, aile ve kültürel ortam bu bilgiyi bireyin zihnine kodlar. Bu kodlama sonucunda birey, kendi kararlarını verdiğini sanırken aslında sadece önceden inşa edilmiş yollar üzerinde yürür. Hakikat, bireyin değil izmin malıdır. Bu durum bireyin bilinç kaybını doğurur. Düşünmek, sorgulamak, sezmek ve hissetmek yerine birey sadece tekrar eder. Artık bir tez değil, bir ezber vardır. Hakikat, duygudan ve düşünceden arındırılmış, kuru bir dogmaya dönüşür. Oysa hakikat, daima bir iç çağrı, bir sezgi, bir içsel titreşimle başlar. İzm’lerin hakikati ise, dışsal onayla büyür ve içsel boşluğu derinleştirir.

Simgesel ölüm tam da bu noktada başlar. Birey, kendi olma yetisini, kendi sözünü, kendi yargısını yitirir. Artık kim olduğunu değil, neyi savunduğunu söyler. Bu savunu da özgür iradenin değil, ideolojik öğretilerin ürünüdür. Böylece kişi, yaşasa da ölüdür; konuşsa da suskundur; düşünse de başkasının zihnidir. Bu, ruhun değil yalnızca düşüncenin değil; özün de inkârıdır. Toplumların genelinde bu simgesel ölüm, kahramanlık ve sadakat olarak paketlenir. “Davasına bağlılık” denilen şey çoğu zaman düşünsel ölümle eş anlamlıdır. Tarih boyunca en çok alkışlanan insanlar, en az sorgulayanlardır. Çünkü iktidar, sorgulayıcı bireyden değil, itaatkâr kitlelerden beslenir. İzm’ler bu itaatin estetik kılıfıdır.

Hakikatle bağını kaybetmiş birey, zamanla umudunu da kaybeder. Çünkü hakikatsiz bir yaşam, sadece günü kurtarır; bir anlam taşımaz. Anlam yitimi ise bireyin ruhsal tükenişine yol açar. Modern çağın buhranı, sadece maddi değil; anlam eksenlidir. İnsanlar ne için yaşadıklarını değil, nasıl göründüklerini düşünür hale gelmiştir. Bu ise insanın en derin yıkımıdır. Günümüzde ideolojilerin hakikati temsil etmediğini görmek, inkârcı ya da nihilist olmak anlamına gelmez. Aksine, bu farkındalık gerçek bir düşünce başlangıcının ilk adımıdır. Her ideolojinin içinde bir hakikat kırıntısı olabilir; ancak o kırıntı, ancak sorgulama ve eleştiriyle büyür. Kör bağlılık, o kıvılcımı boğar. Bu nedenle hakikat, bir izmin değil; bireyin yürekten arayışının ürünüdür.

Hakikat rejimlerine teslim olmuş birey, önce inançlarını kaybeder, sonra hayallerini. Çünkü artık hakikat, yalnızca ekranlarda, sosyal medyada, politik konuşmalarda üretilen bir illüzyondur. Oysa hakikat, ruhun çırılçıplak kalabildiği, hiçbir izme sığınmadığı bir yalnızlıkta doğar. Bu yalnızlık korkutucu olabilir; ama aynı zamanda kurtarıcıdır. Çünkü yalnız kalan zihin, nihayet kendini duyar. Sonuç olarak, izmler yalnızca politik sistemler değil; aynı zamanda bireyin iç dünyasında kapanan kapılardır. Bu kapıların anahtarı, hiçbir ideolojinin manifestosunda değil; yalnızca insanın kendi vicdanında, kendi bilincinde, kendi cesaretinde gizlidir. Hakikat, önce o kapıyı aralamakla başlar.

--------------------------------

6. Sükûnet Köleliğinden Kurtuluş: Farkındalık, Direniş ve Yeni Bir Düşünce Disiplini

Sükûnet köleliği, bağırmayan, sorgulamayan, razı olan bireylerin toplumuna verilen isimdir. Bu toplumda herkes düşünür gibi yapar; fakat düşünce, çoktan hazır kalıplara emanet edilmiştir. Bu zincirlerden kurtuluş, önce bir iç yankı, sonra bir içsel başkaldırıdır. Bu başkaldırı sessizdir; ama derindir. Çünkü gerçek direniş, önce zihinde başlar. Kurtuluş, bir ideolojiden başka bir ideolojiye geçmek değildir. Bu sadece zincirin yerini değiştirmektir. Asıl özgürlük, zinciri fark etmekle ve o zinciri hangi ellerin ördüğünü anlamakla başlar. Farkındalık, neye karşı çıktığını değil, neyi neden kabul ettiğini sormaktır. Bu soru sorulmadıkça her aidiyet potansiyel bir esarete dönüşür. Yeni bir düşünce disiplini, tek bir merkezden, ideolojik bir dogmadan çıkamaz. Bu disiplin çok sesli, çok renkli ve çok katmanlı olmak zorundadır. Çünkü insan karmaşıktır. Ve ancak bu karmaşaya saygı duyan bir düşünce, hakikati barındırabilir. Sadeleştirilmiş her ideoloji, insanı bir yönüyle sınırlar. Oysa düşünce, sınır değil; açılım ister.

Bu bağlamda eğitim sistemleri, kökten dönüşmelidir. Ezber öğreten değil, sorgulatmayı öğreten; kalıp sunan değil, soru sorduran bir anlayış inşa edilmelidir. Çünkü düşünmeyi bilmeyen insan, özgür karar veremez. Ve özgürlük, asla dışsal değil, daima içseldir. Bir birey, yalnızca düşünme cesaretine sahipse özgür olabilir. Kurtuluş aynı zamanda bir dil meselesidir. Her izmin kendi dili vardır. Bu dil, bireyin düşünce biçimini belirler. O yüzden özgürlük, dili geri almaktır. Kendi cümlelerini kurmayan bir zihin, başkasının şiirini tekrar eder. Oysa her bireyin kendi şiiri, kendi sözü, kendi hakikati vardır. Bu söz, yalnızca susan değil, duyan bir toplumda yankı bulur. Direniş romantik bir başkaldırı değil; gündelik hayatın içinde sessiz bir uyanıştır. Sabah kalkarken, bir haberi izlerken, bir sohbette fikir beyan ederken... Bu anların her biri ya zincire bir halka daha ekler ya da bir halkayı kırar. Direniş, slogan değil; bilinçtir. Bilinç ise düşünceyle, yavaşlıkla, dikkatle beslenir.

Yeni bir düşünce disiplini, ayrıca empatiyi temel almalıdır. Çünkü hakikat sadece akılla değil, kalple de kurulur. Başkasının acısını duymadan, onun bakışını anlamadan hiçbir hakikat tam değildir. Empati, izmleri kıran en güçlü sestir. Çünkü diğerinin varlığını kabul eden bir düşünce, mutlaklık iddiasından vazgeçer. Sonuç olarak, kurtuluş bir inşa sürecidir. Bu süreç sancılı, yalnız ve zordur. Ama her sancı, yeni bir doğumun habercisidir. Bu doğum, zincirlerinden sıyrılmış bir bilinç, bir vicdan, bir insanlık doğumudur. Eğer bu çağda bir ütopya mümkünse, o ütopya ideolojilerde değil; özgür düşünen bireylerde gizlidir.

--------------------------------

Sonuç: İzm Putu ve Hakikatin Yitik Çağrısı

İzmler, başlangıçta bir çığlık olarak doğdu; bir eşitsizliğe, bir zulme, bir yıkıma karşı insanlığın arayışına cevap vermek için yükseldi. Ancak zamanla bu çığlıklar taşlaştı; ve o taşlardan yeni putlar inşa edildi. Artık izmler, bir hakikati savunan düşünceler değil; sorgulanması yasaklanmış dogmalardır. Her bir 'izm', kendi inananını yaratmış, kendi tapınağını kurmuş ve kendi kurbanını istemiştir. Böylece insanlık yeni bir paganizmle karşı karşıya kaldı: Modern düşüncenin putperestliği. Bu putperestlik, görünmez zincirlerle işliyor. İnsanlar artık özgürlükten bahsederken bile bir izmin diliyle konuşuyor. Eşitlik, adalet, hakikat gibi kavramlar birer reklam sloganı gibi boşaltılmış, içi gösterişli ama ruhu ölü birer kabuğa dönüşmüş durumda. Tüm bu kavramlar artık ticarileştirilmiş, politikleştirilmiş ve kitlelerin tüketimine sunulmuş ideolojik ambalajlara hapsedilmiştir. Her ideoloji, kendi insan tipini yaratmak ister. Liberalizm özgürlükçü tüketicisini, sosyalizm devrimci işçisini, milliyetçilik fedakâr askerini, dindar ideolojiler sadık müridini inşa eder. Bu insan tipleri, çoğu zaman özne değil, nesnedir. Çünkü kendi içlerinden konuşmazlar; kendilerine ezberletilmiş fikirlerle yaşarlar. Böylece birey, birey olmaktan çıkar; izmin temsilcisine dönüşür.

İzm putu, insanın içindeki boşluğu doldurma vaadiyle başlar. Ona anlam, yön, aidiyet verir. Ancak bu vaadin karşılığı kendi kendini inkâr etmektir. Kendi aklından vazgeçmek, kendi sezgisini susturmak, kendi ruhunu başkasının diline tercüme etmek demektir. En derin esaret biçimi budur: Kendi adına düşünmemek, konuşmamak, hissetmemek. Bugün birçok insan özgür olduğunu sanıyor, çünkü kendi seçimini yaptığını düşünüyor. Oysa gerçekte sadece seçenekler arasında dolaşıyor. Ve bu seçenekler bile başkalarının kurduğu bir sahnede oynanıyor. Tüm izmler bir tiyatrodur; her biri bir sahne, bir kostüm ve bir replik sunar. Gerçekten özgür olan ise o sahneden inebilen, o kostümü çıkarabilen ve kendi cümlesini kurabilendir. İzm putu yıkılmadıkça hakikat ortaya çıkmaz. Çünkü hakikat, bir düşünce sisteminin ürünü değil; bir ruhsal sezginin, bir vicdani titreşimin, bir içsel suskunluğun içinden doğar. Hakikat bir bina değil, bir yolculuktur. O yolculuk boyunca insan neye inandığını değil, neden inandığını sorar. Bu sorunun cevabı hiçbir manifestoda yazmaz.

Bu çağ, belki de izmlerin bittiği, inançların değil sorguların başladığı çağdır. Yeni insan, artık neyin doğru olduğunu değil, neyin sahici olduğunu soracaktır. Çünkü hakikat, doğruluğun değil, sahiciliğin yurdundadır. Bu sahicilik, her bireyin kendi iç sesinde, kendi karanlığında, kendi sessizliğinde saklıdır. Orada hiçbir put barınamaz. Sonuç olarak: İzmler, insanlığa hakikat sunmak yerine birer put haline geldi. Ve o putlar, artık yıkılmayı bekliyor. Yıkımın çekiçleri; düşünce, cesaret, vicdan ve şüphedir. Hakikat, o yıkıntının altından konuşacaktır. Belki de ilk kez, insan kendi sesiyle, kendi kelimesiyle konuşacaktır. İşte o an, kölelik bitecek ve hakikat yeniden doğacaktır. Ancak en büyük put, insanın kendi zihninde inşa ettiği ve adına “doğru bildiğim şey” dediğidir. Bu put, diğer tüm izmleri besler. O yüzden kurtuluş, dışarıdaki putları kırmadan önce içimizdeki mutlaklık arzusunu sorgulamakla başlar. Hiçbir izmin mutlak doğruyu temsil etmediğini, hakikatin daima akışkan, canlı ve çağıran bir yapı olduğunu görmek zorundayız. Çünkü hakikat, taş değil sudur; akmayan, dönmeyen, değişmeyen şey ölüdür.

Hakikati aramak, putları kırmayı göze almak demektir. Bu yol yalnızlığa çıkar, çünkü putların gölgesinde ısınanlar güneşe çıkmaktan korkar. Ama yalnız kalan, nihayet düşünmeyi öğrenir. O yüzden bu çağrıyı, bir isyan olarak değil; bir uyanış olarak kabul et. Kendini hiçbir tarafa, hiçbir dogmaya, hiçbir -izm’e mahkûm etme. Çünkü düşünce ancak özgür olduğunda dirilir; özgürlük ise ancak zincirlerden arınmış bilinçlerde yeşerir. Ayrıca şunu unutma: Putları yıkmak, insanı tanrısız bırakmaz; tam aksine, insanı insan yapar. Çünkü gerçek tanrılar, insanın vicdanında konuşur; insanı susturan değil, dirilten kelimelerle. Eğer bir söz seni susturuyorsa, o söz hakikat değil, ideolojik bir zincirdir. O hâlde artık konuş: Kendi kelimenle, kendi sesinle, kendi bilincinle. Bu ses yankı bulursa, putlar çatlar. Yankı bulmazsa da, en azından sen özgürsün demektir.