Katip Çelebi'nin Hayatı ve Eserleri

Katip Çelebi, Türk Yazar Katip Çelebi ya da Hacı Halife; tarih, coğrafya, bibliyografya ve biyografya ile ilgili çalışmalar yapmış Türk-Osmanlı bilim insanı ve aydını.

Doğum tarihi ve yeri: Şubat 1609, İstanbul
Ölüm tarihi ve yeri: 6 Ekim 1657, İstanbul

1- Katip Çelebi'nin Hayatı

Asıl adı Mustafa bin Abdullah olan Çelebi, 1609 yılında İstanbul'da doğdu. Ordu katipliğinde bulunduğu için ulema ve halk arasında Katip Çelebi lakabı ile tanınmıştır. Hacca gittiği ve uzman memur (halife) olduğundan ötürü Doğuda Hacı Halife ,batıda Hacı Kalfa olarak tanınır.

Babası tarafından görevlendirilen İmam İsa Halife El-Kırımî'den Kur'an okumayı , tecvid kurallarından Mukaddime-i Cezeriyye'yi ve namazın şartlarını öğrenmiş devrin adeti üzerine, öğrendiklerini Mesih Paşa Darülkurrâsı'nda ezbere dinletmiştir. Böğrü Ahmet Çelebi adlı hattattan yazı dersleri alan Çelebi, On dört yaşına geldiğinde babasının aylığından 14 dirhem harçlık bağlanılarak babasının yanında Anadolu Muhasebesi Kalemi'nde şakird (stajyer) olarak devlet görevine başlar. 1622-23 yıllarında Kalemdeki halifelerin (uzman memur) birinden hesap-muhasebe sistemini, Erkam adı verilen yazışma kurallarını ve dönemin devlet belgelerinde kullanılan Siyakat yazısını öğrenir. 1624 yılında Abaza Mehmed Paşa İsyanı'nı bastırmak amacıyla hazırlanan ordunun defterlerini tutan birimde (Silâhdar Alayı) yer alarak babası ile birlikte Tercan Seferi'ne ardından da 1630 yılında Hüsrev Paşa'nın maiyetinde bulunarak Hamedan ve Bağdat Seferi'ne katılır.

Çatışma ve sefer olmadığı zamanlarda Çelebi, Halep'te kitapçıları ve kütüphaneleri gezerek ileride yazacağı büyük eseri Keşf ez-Zunûn 'an Esâmî el-Kutub ve'l-Fünûn için biyografik ve bibliyografik temeli teşkil edecek notları hazırlamaya başlar. Halep Seferi yıllarında, sahaflarda kitap toplayıp elde ettiği hazineyi okuyarak kendini geliştiren Çelebi , dönüşte bir kış Diyarbakır'da kalıp oradaki bilgin ve aydınlarla görüşür. 1635 yılında IV. Murad ile Revan Seferine katıldı. On yıl kadar çeşitli savaşlarda bulunduktan sonra İstanbul'a döner ve çeşitli alanlardaki bilimlerle uğraşır. Görevinden ayrılarak üç yıl devlette çalışmayan Çelebi, . bu üç yıl içinde kimi öğrencilerine çeşitli konularda dersler veriri. Bu zaman içinde sık sık hastalandığı için tedavi çareleri bulmak amacıyla çeşitli tıp kitaplarını okuyan Çelebi pek çok eserini bu yıllarda yazmıştır. 6 Ekim 1657’de İstanbul’da vefat etmiştir.

2-Katip Çelebi'nin Edebi Kişiliği

Katip Çelebi çalışkan, iyi huylu, vakarlı, az konuşan, çok yazan biri olarak tanınmıştır. Arapça, Farsça yanında Latince'yi de iyi bilirdi. Osmanlı Devleti'nde Batı bilimleriyle fazla ilgilenen ve bu bilimleri Doğu bilimleriyle karşılaştırıp sentezini yapan ilk Türk bilim adamlarından biridir. Unesco tarafından doğumunun 400. yılı münasebetiyle 2009 yılı Katip Çelebi Yılı ilan edilmiştir.

Kâtib Çelebi, hem önemli yapıtlar vermiş hem de medresenin egemenliğindeki düşünce dünyasının dışında görüşler ileri sürmüş bir bilgindir. Gerçi ne Kopernik'i tanıyabilmiş, ne Bacon'ın bilim tasnifini kabullenmiştir ama, Batı kaynaklarının önemine dikkati çekmesi Latince öğrenmeye çalışması, bu dilden yapıtlar çevirmesi, Doğu kaynaklarına eleştirel bir gözle bakması dönemine göre çok ileri adımlardır.

3- Katip Çelebi'nin Eserleri

• Tarih Alanındaki Eserleri:
  • Arapça Fezleke (Fezleket akvâl’l-ahyâr fi ilmi’t-târîh ve’l-ahbâr)
  • Türkçe Fezleke
  • Tuhfet’ül-kibar fi esfâri’l-bihâr
  • Takvimü't-tevârih
  • Tarih-i Frengi tercümesi
  • Tarîh-i Kostantaniyye ve Keyasire (Revnaku’s-saltana)
  • Düstûrü'l-amel fi ıslâhı'l-halel
  • İrşadü’l-Hıyâfâ ila Tarihi’l-yunun ve’r-Rûm ve’n-Nasârâ (Yunan ve Hıristiyan Târihi Hakkında Doğrulukları Gösterme)
• Coğrafya Alanındaki Eserleri:
  • Cihannüma (Avrupa dillerine çevrilen coğrafyaya dair ünlü eseri
  • Levâmiu’n-nur fi zulmeti Atlas Minur
  • Müntehab-ı Bahriye (Kitab-ı Bahriye)
• Bibliyografik Çalışmaları:
  • Keşfü'z-zunûn anil-esâmi ve'l-fünun
  • Süllemü’l-vusûl ilâ tabakati’l-fûhûl
  • Câmi-ul-Mütûn min Cüll-il-Fünûn
• Din Alanında Çalışmaları:
  • Mîzânü'l-Hakk fi ihtiyâri'l-ahakk
  • İlhâmü'l-mukaddes min feyzi'l-akdes
• Sosyal Kültürel ve Halk Bilimi Alanında Çalışmaları:
  • Tuhfetü’l-ahyâr fi’l-hıkem ve’l-eş’âr
  • Dürer-i münteşire ve gurer-i münteşire (Dağılmış İnciler ve Saçılmış Yıldızlar)
  • Recmü’r-râcim bi’s-sîn ve’l-Cim ( Sual ve cevap yoluyla şeytanı taşlama)
  • Beyzâvi Tefsirinin şerhi
  • Muhammediyye şerh
  • Kanunnâme : 1654-1655 yıllarında toplanmış bir kanun dergisidir.
  • Tütün Risalesi