Köklerin Işığı / Tinin Çağrısına Doğru
Türk Ruhunun Katmanlarında Derin Bir Yolculuk
Bir dağın gövdesine tutunmuş bir çam ağacı düşün. Ne kökleri yersizdir, ne dalları göksüz. Yaşamak için rüzgâra ihtiyaç duyar, ama var olmak için geçmişine. İşte bu çam ağacı, Türk’ün ruhuna benzer: sessiz, derin, dirençli ve gök ile toprak arasında köprü kuran.
Biz tarih boyunca çok şey öğrendik: savaşmayı, hükmetmeyi, şehirler kurmayı, imparatorluklar yıkmayı. Ama belki de unuttuğumuz şey, en başta bildiğimiz şeydi: Kendimiz. Kendi tinimizi, kendi kökümüzü, kendi sesimizi... Artık o unutulmuş sesi, o içimizde susmuş olan tınıyı yeniden duymanın zamanı geldi. Çünkü bir millet, kendini unuttuğu yerde düşer.
Türk’ün kadim ruh haritasında yedi kapı vardır. Bu kapılar birer soyut kavram değil, bizzat yaşanmışlığın, inancın ve fark edilişin katmanlarıdır. Şimdi bu yedi kapının altısını, özellikle içsel olanları, daha derinlemesine tanıyalım:
TİN – RUHUN BİLİNÇLE YANKILANAN SESİ
Tin, sadece bir ruh anlamı taşımaz. Tin, insanın varoluşuna işlenmiş olan “ilahi hatırlayış”tır. Her insanda doğuştan gelen bir farkındalık tohumu vardır; bu, aklın değil, tin’in sesidir. Tin, göğün insanın içine koyduğu yankıdır. Türk düşüncesinde tin; duyan, bilen, hisseden, yönelen bir cevherdir. Ruhun içindeki kulaktır tin. O kulak Allah’ın nefhasıyla yankılanır, vicdanla dile gelir.
Tin, yalnızca nefesle alınan bir iç ses değil; hayat boyunca şekillenen, bazen kalınlaşan, bazen silinen bir iç âlemdir. Bir çocuğun annesine baktığında duyduğu güven, bir askerin yoldaşına siper olurken hissettiği vefa, bir ozanın söz söylemeden evvel susmasındaki ağırlık... bunların hepsi tin’in o anki titreşimidir. Tin, bir ağırlık gibidir; ama bu ağırlık taşınmaz, taşır. Çünkü seni yönlendiren, eylemini içten yöneten odur.
Bir kötülük yaptığında içten içe sızlayan, bir iyilik yaptığında gözlerini nemlendiren, bir yalanı dile getirdiğinde boğazını düğümleyen şey işte o tin’dir. Ve ne zaman o ses duyulmaz olur, insan içten çürür. Maturidî felsefeye göre, insan özgürdür ama irade sahibidir; bu iradenin yönü, akıl ve tin ile belirlenir. Tin kararmışsa akıl pusula gibi dönse bile doğruyu gösteremez. Bu yüzden ruhsuz bir akıl, şeytanın aleti olabilir.
Tin’i diri tutmak, ibadetle değil, farkındalıkla, vicdanla, hakkaniyetle mümkündür. İçinde birinin acısını hissetmiyorsan, zalime karşı bir öfke duymuyorsan, güzelliğe hayranlıkla bakmıyorsan, senin tin’in ya susturulmuştur ya da sen ondan kaçıyorsundur.
YULA – KENDİNDEN KOPMUŞ GÖLGE VARLIK
Yula, ruhun asli cevherini kaybetmesiyle oluşan bir tür “kendinden sürgün hâlidir.” Kut insanı terk ettiğinde veya büyük bir korku, ani bir felaket, yoğun bir acı yaşandığında ruh parçası bedenden ayrılır ve yula’ya dönüşür. Yula artık senin tam benliğin değildir; ama hâlâ sana aittir. Gölgendir, ama özündendir. Seni uzaktan izleyen, seni sende tanımayan, ama hâlâ seni arayan parçan…
Bir genç düşün. Hayatı boyunca bir baskının, bir aşağılanmanın, bir değersizleştirmenin içinde büyümüş. Ona sürekli yetersiz, boş, gereksiz olduğu söylenmiş. Zamanla aynaya bakmaktan korkar olur. Kalabalıklar içinde yalnızlık çeker. Kendi sesinden bile utanır. Bu genç, tin’i sağlıklı olabilir; ama yula’sı kopmuştur. Çünkü o, kendini kendisinde bulamaz.
Türk inancında, rüyalarda görülen tanıdık ama yabancı yüzler, bir anda sokakta kendiyle karşılaşmış gibi hissetmek ya da bir başkasına bakarken "bu ben olabilirdim" diye düşünmek... bunlar yula’nın gölgede dolaşmasının işaretleridir. Yula, insanın iç dengesidir. Giderse uyku bozulur, yüz solgunlaşır, ses zayıflar, gözdeki ışık söner. Kamlar işte bu kaybı geri çağırmak için dua ederdi. Ama bu dua sadece söz değildi; içe doğru bir çağrıydı.
Bugün psikolojide “dissosiyatif bozukluk” denilen hâl, Türk düşüncesinde yula’nın kopmasıdır. Ama modern bilim, yula’nın geri dönüş yolunu bilmez. Çünkü onun dilinde dua yoktur, davul yoktur, töz yoktur. Oysa Türk Kamı, yula’yı yalnızca döndürmezdi; onu yeniden özle birleştirirdi.
SÜR – RUHUN ZAMAN VE MEKÂNA YANSIMIŞ HALİ
Sür, insanın yaşarken veya öldükten sonra geride bıraktığı enerji izidir. Ama bu sadece bir "elektriksel titreşim" değildir. Bu, varlığın başka mekânlara işlemiş olan tözü, niyeti, hatırası, duygusudur. Bir annenin çocuklukta okuduğu ninninin hâlâ evin duvarlarında yankılanması, bir büyük dedenizin evde sigarasını yaktığı köşede hâlâ onun duruşunu hissetmeniz... bunlar sür’dür.
Sür bir tür ruhsal fotoğraftır ama anlık değil, devamlı bir iz bırakır. Şu an yazdığın bir kelime, bir gün başkasının ruhuna temas ederse, o senin sür’ündür. Sesini kaydeden bir taş, kokunu saklayan bir mendil, acını barındıran bir toprağın parçası… bunlar senin ruhunun yeryüzündeki yankısıdır.
Tasavvufî bakışla, insanın amelleri kıyamete kadar kendinden yankılanır. İbn Arabi buna “suretlerin sürekliliği” der. Sür, bu anlamda senin amelinin ruhsal yankısıdır. Eğer iyi bir iz bırakırsan sür’ün şifa olur. Ama kinle, nefretle, zalimlikle bırakılan sür, mekâna korku salar. Bu yüzden Anadolu'da "bu evde huzur yok" denir. Çünkü orada sür kirlenmiştir.
ÜZÜT – TAMAMLANMAMIŞ RUHLARIN GERİDE BIRAKTIĞI TİTREŞİM
Üzüt, ölünün ardından kalan, tamamlanmamış duyguların, yarım kalmış niyetlerin ruhsal yankısıdır. Ama o sadece ölümle gelmez. Üzüt, vedasızlık, helalliksizlik, kırılmışlık hâlidir. Üzüt, bazen yaşayanların içinde de dolaşır. Kalbinde bağışlayamadığın kişi varsa, senin içinde bir üzüt vardır. Sevip de söyleyemediğin, kıyamayıp da terk ettiğin, elini tutamadan giden birinin ardından “keşke” dediysen… sen üzüt taşıyorsundur.
Anadolu’da mezarlıklar neden evlere yakındır? Çünkü üzüt yalnızca ölüye değil, ölümle hatırlanan yaşama aittir. Üzüt, evde cam çerçevenin titremesidir. Bazen gecenin bir yarısında aniden uyanmak, “bir şey var” hissiyle irkilmek, işte bunlar üzüttür.
En önemlisi: üzüt, ancak dua ile, niyetle, içten gelen sevgiyle yatışır. Bu yüzden kırk gün boyunca ölünün arkasından yemek verilir, Kur’an okunur, su dağıtılır. Çünkü üzüt hâlâ bir şey istemektedir: “Beni tamamla…”
SÜNE – SON NEFESİN TANIKLIĞI VE GERİDE KALAN RUH IŞIĞI
Süne, kişinin ölüm anında bıraktığı ve henüz toprağa gömülmeden önce yaşadığı yere sinen ruhsal varlıktır. Ama bu, sadece fiziksel bir süreç değil, aynı zamanda sevgiyi ve saygıyı sınayan bir eşiktir. Süne duyar, görür, kaydeder.
Ölü bir bedenin başucunda sessizce dua eden bir çocuk… annesinin ellerini öpen bir evlat… ağlamaktan çok dua eden bir kalabalık… işte süne bunları işitir. Eğer arkandan kötü söz ediliyorsa, miras kavgası çıkmışsa, unutulmuş bir eşya gibi seni fısıltılarla anıyorlarsa… süne sağırlaşır. Ve sen, öte âleme sağır geçersin.
Bu yüzden Türkler cenazeyi hızla gömer ama onu hızla unutmaz. Kırkıncı gün, elli ikinci gece, yüz yirmi birinci dua… hepsi süne’nin sağlıklı bir şekilde geçebilmesi içindir. Çünkü Türk’te ölüm bir geçiştir. Ruh, bu geçişi ancak hatırlanarak, güzel sözlerle yapabilir.
YEL-SALKIN – RUHUN KUT İLE TAŞINDIĞI İÇSEL RÜZGÂR
Şimdi geldik son ve en soyut ama en güçlü kavrama: Yel-salkın. Bu, ruhun içimizdeki rüzgârla taşındığı hâlidir. Görünmezdir. Dokunamazsın ama hissedersin. Göğe yönelen her dua bu yel-salkın üzerinden taşınır. Bir Kam’ın davul çalarken hissettiği titreme, bir dervişin sema sırasında yakaladığı döngü, bir annenin çocuğuna ettiği beddua ya da dua… hepsi bu yel üzerindedir.
Yel-salkın yön verir. O rüzgâr nereye eser, senin niyetin oraya gider. Niyetin karanlıksa, yel-salkın seni karanlığa taşır. Arınmışsa, göğe ulaşır. Bu yüzden kamlar, dualarını yel-salkın esmeden önce okumaz. Sükûnet beklerler. Çünkü her rüzgâr, ilahi bir iradedir. Her esinti, bir işarettir.
Belki de bu yüzden günümüz insanı bu kadar yönsüz: Çünkü içindeki yel-salkın durmuştur. Düşünceler kuru, kalp yorgun, niyet bulanıksa... o yel artık esmez. Ve rüzgâr esmezse, kut gelmez. Kut gelmezse, ruh tamamlanmaz. Tin susar, yula kaçar, sür dağılır, üzüt büyür, süne sağırlaşır…
BİZ RUHU BİLEN BİR HALKTIK… UNUTTUK
Biz Türkler, sadece savaşla, kılıçla, fetihle değil; aynı zamanda tinle, bilinçle, vefa ile var olduk. Ama şimdi kendi tinimizi unuttuk. Köklerimizden gelen o içsel bilgeliği arka sokaklara attık. Modernliğin parıltısında kaybolurken, içimizdeki Kam’ı susturduk.
Ama belki de o Kam hâlâ içimizde fısıldıyordur:
Kendi yelini dinle.
Tin’ini diri tut.
Yula’nı geri çağır.
Sür’ünü temizle.
Üzüt’ünü affet.
Süne’ne dua et.
Ve kut’a, yani hakikate, yeniden yürü.
Çünkü biz göğe bakan bir halktık, unutmak için değil, hatırlamak için yaratıldık. Ve şimdi en karanlık çağımızda bile, belki de yeniden kendi yıldızımıza kavuşmanın vakti geldi.
